فلسفه وجودی گنبد و گلدسته
گنبد و گلدسته سازی لطیفی 09122480802
متأسفانه هنوز بعضي از معماران عزيز از فلسفه گنبد و گلدسته، اطلاع ندارند؛ هنوز از رمز پردازيهاي مسجد، بي خبرند؛ هنوز نمي دانند که محراب، نمادي در غار حراست و هنوز … و
آن وقت براي طراحي مسجد، قلم مي زنند.
متأسفانه هنوز بعضي از معماران عزيز از فلسفه گنبد و گلدسته، اطلاع ندارند؛
هنوز از رمزپردازيهاي مسجد، بي خبرند؛ هنوز نمي دانند که محراب، نمادي در غار حراست و هنوز … و
آن وقت براي طراحي مسجد، قلم مي زنند.
پيامبر گرامي اسلام (ص) پس از هجرت و ورود به مدينه، با کمک اصحاب و ياران خود، اقامتگاهي بسيارساده که ديوار آن به ارتفاع 53 متر و از خشت خام بر روي لايه اي از سنگ بود، که بعدها به دو برابر افزايش يافت. به دليل تابش شديد آفتاب، دو سايبان از شمال و جنوب حياط زده شد. ستون هاي سايبان ها از تن درخت خرما و پوشش آنها، برگهاي درخت خرما، حصير و
پوست حيوانات بود. اين، بناي ابتدايي مسجد النبي بود. در کنار همين مسجد، منزل همسران
پيامبر (ص) قرار داشت.
پيامبر گرامي اسلام (ص) پس از رحلت در يکي از اطاق هاي همسران خود به خاک سپرده
شد. رسول خدا (ص) در اوايل هجرت، علاوه بر اين مسجد، مسجد ديگري به نام قبا بنا کرد.
مسجد النبي به منزله ي مسجد جامع شهر مدينه بود و در آنجا به امامت پيامبر اکرم (ص)
نماز جمعه برگزار مي شد. غير از اين دو مسجد، 9 مسجد ديگر در محله هاي مختلف، به
ياري و کمک حضرت رسول (ص) ساخته شد که در آنها نماز جماعت اقامه مي شد و با اذان
بلال، در آنها نماز مي خواندند. بي شک اولين طراح و معمار مسجد در اسلام، پيامبر اکرم
(ص) بوده است. رسول خدا(ص)، به ساخت مساجد قبيله ها کمک مي کردند. خانه ي پيامبر
اکرم (ص) که پس از رحلتش فقط محل عبادت شده بود، به تدريج به صورت الگوي اصلي
همه مساجد اوليه اسلام درآمد اين مساجد، داراي قسمت سرپوشيده تقريباً عميقي در طول
ديوار قبله بودند و اطراف ديوراها نيز رواق هايي و جود داشت که تأمين کننده ي سايباني براي
مردم بود. مسجدها، ابتدا عاري از هر گونه زيور و تزئينات بودند. شکل و طرح هندسي آنها
مربع و مربع مستطيل بود که بعدها در ساختن بسياري از مساجد و حتي مساجد امروزي،
مورد استفاده قرار گرفت. به طور کلي، نياز به مسجد، بيشتر از هر عامل ديگري، نظير وسعت،
تزئينات و … مورد توجه رسول خدا (ص) و يارانش بود.
کشورهاي عربي، براي پوشاندن درگاه ها و نيم گنبدها، از قوس هاي نيم دايره و هلالي که به
قوس رومي معروف بود، استفاده کردند و ايرانيان قوس هاي ايراني را که اکثراً تيزه دار و يا به
عبارتي جناغي هستند، به کار بردند. از اين رو در تمام بناهاي معروف ايران، قوس هاي رايج
نعل اسبي و يا قوس هاي گنگره دار و دالبري، مشاهده نمي شود. با توجه به وسعت و گسترش
ايران بزرگ در آن زمان و ارتباطات و مشاهدات مختلف، بايد بخشي از اين تأثير گذاري را
امروز در معماري ايران شاهد باشيم؛ ولي هنرمندان و معماران با سليقه ي ايراني به هيچ وجه
حاضر نشدند حتي براي نمونه، از قوس هاي رايج عربي استفاده کنند. با ملاحظه ي گنبدهاي
کشورهاي اسلامي، مشاهده مي شود که گنبد هاي مساجد ساير کشورهاي اسلامي، نمي توانند
همپاي گنبدهاي زيباي ايراني باشند. انتخاب رنگ فيروزه اي، با نقوشي اسليمي و يا طرحهاي
هندسي ساده، ولي با شکوه، جلال و ابهت خاصي به گنبدهاي ايراني داده است؛ حتي گنبد خاکي
مسجد جامعه اصفهان که به نام گنبد تاج الملک معروف است و فاقد هر گونه پوشش کافي
اتس، نمونه اي دقيق و حساب شده از طرح و ساختمان يک گنبد ايراني است. گنبدهاي زيباي
ايراني در پهن دشت شهرهاي کويري، مانند يزد و کاشان و در شهري مانند اصفهان، همانند
نگين هايي فيروزه اي و ستاره هايي درخشان، در ميان بناهاي کرم رنگ آجري و يا کاهگلي مي
درخشند. تناسبات گلدسته ها و مناره ها و سردر ايوان ها با گنبد، از يک هماهنگي موزون
برخوردار است؛ به نحوي که بيننده، هيچ کدام را بر ديگري ترجيح نمي دهد؛ بلکه همه اين
مجموعه را به صورت واحد مي نگرد. در مکاتب معماري، شاخص ها و عناصري وجود دارند
که نماينده و بيانگر اهداف اصلي آن مکتب مي باشند و در حقيقت، اين شاخص ها يا مونومان
ها، تعريف کننده هويت بنا، ساختمان و اشخاص استفاده کننده از آن هتسند که در يک نگاه
مفهوم را مي رسانند.
گنبد
گنبد در واقع شبکه ای در دو جهت دارای انحنا می باشد ، این شبکه گنبد نامیده می شود شاید سطح رویه یک گنبد بخشی از یک کره یا یک مخروط یا اتصال چندین رویه باشد . گنبد ها سازه هایی با صلبیت بالا می باشند و برای دهانه های بسیار بزرگ تا حدود ۲۵۰ متر مورد استفاده قرار می گیرند . ارتفاع گنبد باید در حدود 20 درصد بزرگتر از قطر پایه گنبد باشد . گنبد ها دارای مرکز هستند
بشر از ماقبل تاریخ تا دوران معاصر مسکن‌های گنبدی شکل با استفاده از مواد محلی ساخته‌است. اگر چه معلوم نیست تاریخ ساخت گنبد نخستین چه زمانی بوده است ، نمونه‌های پراکنده از سازه‌های گنبدی شکل اولیه کشف شده است. اکتشافات اخیر در محوطه باستانی تپه چغامیش (۶۸۰۰ تا ۳۰۰۰ سال قبل از میلاد)، واقع در دشت شوش ایران، استفاده از گل آجر و سازه‌های خشتی در ساخت گنبد را نشان می‌دهد. معماری پارسی ساسانی به احتمال زیاد معماری گنبد سازی ، گنبد های بین النهرین را به ارث برده است. خرابه های کاخ اردشیر بابکان و قلعه دختر (فیروزآباد) در استان فارس، توسط اردشیر اول (۲۲۴–۲۴۰) ساخته شده است، استفاده از گنبد سازی در معماری توسط امپراطوری ساسانی را نشان می‌دهد.
فلسفه وجودی گنبد و گلدسته
اوج دوران گنبد سازی
در دوران ساسانی گنبدسازی آنچنان رواج می گیرد و تکامل می یابد که از آن پس تا امروز پوشش گنبدی از نظر ساخت و افزیر بصورت الگو و دستور العمل کلی مورد بهره برداری قرار می گیرد .
در واقع چون سازه های بنایی در مقابل فشار مقاومت خوبی داشته ولی در برابر کشش مقاومتشان بسیار کم بوده است ، معماران سنتی تاریخ بر آن شدند تا سازه ایی طراحی کنند تا مقاومت زیادی داشته باشد و این امر با گنبد سازی همراه شد ، چون در ساخت گنبد و سقف های گنبدی به مقاطع به جای وارد شدن نیروی کششی که اجزای بنایی در برابر آن مقاومت ندارند ، نیرو به صورت فشاری وارد شده که مصالح قدیمی توان بالایی در تحمل فشار دارند. شاید بتوان گفت عدم وجود آهن ، علت وجود بسیار زیاد ساخت گنبد در سقف های سازه های قدیمی می باشد.
انواع ساخت گنبد از نظر معماری
در زیر انواع گنبد از نظر قوس و معماری را بررسی می کنیم
گنبد سازی با معماری قوس گنبد نار
۱- گنبد نار : رایج‌ترین نوع گنبد سازی در ایران است. فرم این نوع گنبد کروی است و پوشش اصلی سقف اکثر مساجد مهم ایران نظیر گنبد مسجد جمعه، گنبد مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان و مسجد جامع یزد و گنبد مسجد کاشان و مدرسه آقابزرگ در کاشان می‌باشد. گنبد این مساجد به صورت دو پوسته یعنی در واقع دو گنبد بر روی هم اجرا شده‌است. در گنبد دو پوسته ، پوسته زیرین معمولاً باربر و پوسته روئین جهت نماسازی و همچنین مقابله با عوامل جوی است. یکی از دلایل دو پوسته زدن گنبد به لحاظ توجه و مقیاس ساختمان شهر است. از آنجایی که گنبد سازی بزرگ و بلند نشانه اهمیت ساختمان میباشند و همچنین این گنبد ها باید با مقیاس شهر تطبیق کنند و ترجیحاً از قسمت‌های مختلف شهر دیده شوند، لذا سعی می‌شود که گنبد فوقانی را بلندو مرتفع احداث کنند؛ ولی برای اینکه مقیاس تالار زیر کنبد زیاد ناهمگون نباشد و مانند تونلی عمودی به نظر نیاید، پوسته زیرین در ارتفاع کمتری اجرا می‌شود.
گنبد سازی در ایران
گنبد سازی در ایران / گنبد سازی مازندران / گنبد سازی تهران / گنبد سازی در تهران / ساخت گنبد در تهران /
دلیل دیگر اینکه، از ضخامت گنبد زیرین که باربر است هر چه به نوک گنبد نزدیک می‌شود کاسته می‌گردد تا وزن گنبد ، کمتر شود. به همین دلیل روی گنبد به صورت پله‌ای در می‌آید (مانند گنبد یخچال‌ها) و برای پوشاندن این ناهمواری، گنبد دوم زده می‌شود. البته گنبد دو پوسته از لحاظ کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا، از گنبد یک پوسته عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای نسبتاً راکد بین دو پوسته، مانند یک عایق از تبادل حرارت جلوگیری می‌کند ولی باید توجه داشت که هیچ فضای حبسی در ساختمان نباید وجود داشته باشد زیرا به علت وجود رطوبت هوا و میعان رطوبت در شب هنگام یا مواقع سرد، و تبدیل آن به آب، باعث خراب شدن مصالح از داخل این فضا می‌شود؛ بنابراین هوای بین دو پوسته همیشه باید تهویه شود.
گنبد سازی به روش رک
گنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی است و غالباً بر روی یک پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. معروف ترین این نوع گنبد سازی ، گنبد قابوس در شهری به همین نام در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است و از بهترین نمونه‌های معماری قرن چهارم هجری قمری محسوب می‌شود از این نوع گنبد جهت مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی نیز بسیار استفاده شده است.
مکان‌های مورد استفاده
گنبد رک در کناره دریای خزر بسیار مورد استفاده قرار گرفته و می‌توان بیان نمود که در این کرانه بیش از سایر مناطق ایران گنبدسازی رک وجود دارد. دلیل آن اولاً به این خاطر است که این گنبد از لحاظ اقلیمی بهتر از گنبد نار برای این منطقه است، زیرا نزولات جوی را سریعتر و بهتر از گنبد نار از ساختمان دور می‌کند و در ثانی شباهت زیادی به بام‌های شیب دار اهالی منطقه دارد. در ساخت گنبد رک از خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال یا تخته لت استفاده می شود .
اگر مصالح گنبد رک آجری باشد غالباً گنبد را دو پوسته اجرا می‌کنند تا مقیاس زیر کند متناسب باشد و از لحاظ سازه‌ای نیز از استحکام بیشتری برخوردار باشد
گنبد سازی خرپشته
نوع سوم ساخت گنبد ها، گنبد خر پشته است که مانند گنبد رک ، هرمی است منتهی سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد، با هم برابر نیستند. مثال خوب آن، گنبد مشهد میر بزرگ در آملاست که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی می باشد .
گنبد سازی در مشهد / گنبد سازی در بیرجند / گنبد سازی در بجنورد / گنبد سازی در زاهدان / گنبد سازی در کرمان
گنبد اورچین
گنبد اورچین شبیه گنبد رک ، مخروطی است ولی روی آن پلکانی می باشد. این گنبد به نام های گنبد پلکانی و یا مضرس و در انگلیسی به نام « Pineapple Dome » یا گنبد آناناس خوانده می شود. نگارنده شبیه این گنبد را در هیچ مکانی و هیچ کتابی بجز در ایران و عراق ندیده است. در ایران نیز فقط محدود به چنوب غربی کشور است که تعداد آنها زیاد نیست و لذا منحصر به فرد میباشند.
معروفترین این نوع گنبد، متعلق به مقبره دانیال نبی در شوش است از دیگر ابنیه ای که دارای گنبد اورچین هستند، می توان از مقبره حضرت سربند و بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبد الله در شوشتر ، امامزاده جعفر در بروجرد ، امامزاده میر محمد در جزیره خارک ، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و همچنین گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد نام برد.
گنبد سازی در جنوب
گنبد سازی در بروجرد / گنبد سازی در ایلام / گنبد سازی در شوش / گنبد سازی در آبادان / گنبد سازی در شیراز / گنبد سازی در خوزستان
گریو در گنبد چیست ؟
گریو در معماری سنتی به معنای ساق گنبد است. در معماری سنتی ایران تناسب گریو گنبد با تشخیص معمار نسبت به بر بیرونی یا داخلی بنا بوده‌است که در پاره‌ای از موارد جهت شاخص نشان دادن آن گنبد در سیمای شهر ارتفاع گریو را افزایش می‌دادند.
روش های اجرای گنبد
الف طرز ساخت گنبد های گردچین، رگ چین، دورچین :
طرز ساختن رایج گنبد شبیه ساختن تاپو است. همانطور که تاپوساز دور تا دور تاپو می گردد و آن را می سازد، گنبد را هم رج به رج از پشت می سازند و بالا می روند، زیرا گنبدهای ایرانی را بدون قالب می سازند. بدین منظور در شروع کار از دستگاهی به نام “شاهنگ و هنجار” استفاده می کنند. شاهنگ میله ای است که به صورت عمودی کار می گذارند. این میله معمولا چوبی است و در مرکز گنبدخانه علم می کنند. شاهنگ را از چند طرف محکم می بندند تا تکان نخورد سپس روی دو نقطه ای که باید دو کانون بیضی
باشد، روی شاهنگ دو عدد گل میخ می زنند و به آن دو زنجیر بسیار ظریف وصل می کنند که با آن بتوان بیضی دلخواه را رسم کرد. این زنجیر همان هنجار است. سازنده گنبد از پشت گنبد مشغول چیدن می شد و منحنی گنبد را که از داخل می بایست صاف و دقیق می بود با زنجیر کنترل می کرد. برای عملکرد بهتر در محل قرارگیری گل میخ ها )دو کانون بیضی( دو شیار ایجاد می کردند
و در هر کدام یک حلقه قرار می دادند تا هنجار براحتی دور شاهنگ بگردد و دور آن پیچیده نشود.
فلسفه وجودی گنبد و گلدسته
ب طرز ساخت گنبد های ترکین :
این گنبدها را اغلب بدون استفاده از شاهنگ و هنجار می سازند. در این روش گنبد را به صورت ترک ترک، اغلب با قالب گچی می سازند و بعد فاصله میان ترک ها را با آجر یا خشت پر می کنند. در گنبدهای مرتفع و پرخیز ترکین، ترک ها را تکه تکه ساخته و مرحله به مرحله با بالا آمدن گنبد آن ها را کار می گذارند. امروزه اغلب گنبدهای مساجد به صورت ترکین، ولی با ترک های آهنی و پر کننده آجر ساخته می شود. مهم این است که در گذشته بدون داشتن آهن و غیره و با داشتن ساده ترین وسایل گنبد را بنا می کردند (زمرشیدی، 1373 ).
اين مونومان ها، در همه ي مکاتب عموماً و در مکتب مونومانتاليسم خصوصاً، تا آن جايي پيش
رفته که به صورت شاخص هاي شهري و سازماني نيز مطرح هستند و نگرشبه آنها، تداعي
کننده آن شهر يا سازمان و يا آن مجموعه مي باشد؛ مثلاً با ديدن برج ايفل، همه ما به فکر
پاريس مي افتيم و با ديدن ديوار چين به ياد کشور چين و با ديدن اهرام ثلاثه، به ياد کشور
مصر مي افتيم. البته نبايد معاني والاي گنبد و گلدسته را با مونومان هاي ديگر، يکي دانست؛
ولي همين گنبد و گلدسته است که با يک نگاه ، معاني الله، نماز و عبادت را در ذهن تداعي مي
کند.
گنبد کاشی ، کاشی گنبد ، کاشی کاری مسجد ، کاشی مسجد ، کاشی مسجدی ،کاشیکار مسجدی ، رسم بندی ، رسمی بندی ،پیچ کاشی ، نصاب کاشی ، کاشی اصفهان ، کاشی هفت رنگ ، کاشی معرق ، مقرنس ، مقرنس گچی 7 پا
مقرنس گچی ، کاشی مقرنس ، ساخت گنبد کاشی ، گنبد سازی درتهران ، گنبد سازی در کرج ، گنبد سازی در قزوین ، گنبد سازی در ساوه، گلدسته سازی در تهران ،کاشی معرق ، کاشی مقرنس ، کاشی کاری مساجد ، کاشی سازی در تهران ، نصاب کاشی مسجدی ، کاشی کار مسجدی ، کتیبه مسجد /گنبد سازی / گنبدسازی/گلدسته سازی/ساخت گنبد/ ساخت گلدسته/گنبد سازی /گنبدسازی/گلدسته سازی/ساخت گنبد/ ساخت گلدسته/
