گنبدفلزی و گلدسته فلزی

عناصر معماری مشترک مساجد

مساجد در تمام مکان هایی که ساخته می شوند، عناصر معماری مشترکی دارند و مهم ترین انها گنبد و گلدسته است. عناصر مشترک دیگر اعم از صحن، ایوان، رواق، مناره، ، شبستان و محراب که البته برخی مساجد همچون مسجد شیخ لطفالله اصفهان فاقد صحن و مناره هستند. هیچ معبدی نیز نمیتواند محراب نداشته باشد تا جایی که برخی مساجد دارای چند محراب هستند به عنوان نمونه؛ مسجد جامع اصفهان را میبینیم که دارای ٩ محراب هست، البته بیشتر مساجد دارای یک محراب در جنوب مسجد هستند.

صحن و حیاط مسجد

صحن و حیاط مسجد یکی از عناصر مهم معماری مساجد اسلامی، صحن و حیاط است که به دلیل پیروی از طرح و نقشه اولین مسجد جهان(مسجدالنبی)، طرح مربع و یا مربع مستطیل دارد و فضایی آزاد و روحانی را برای واردین به مسجد ایجاد میکند. در واقع شکل و فرم و عناصر تزئینی ابتدا در همین صحن ها به نمایش در می آیند و شما هنگام ورود به مسجد بسیاری از عناصر معماری و تزئینات وابسته به معماری را یک جا مشاهده می کنید. در وسط صحن حیاط، آب مظهر پاکیزگی و نظافت، در حوض بزرگی که با فضاسازی بنا به صورت دایره و یا مربع و مستطیل و یا هشت گوش متناسب است، متجلی می شود.

معماران محل حوض را در جایی انتخاب می کردند که لااقل تصویر بخش اعظمی از بنا به ویژه ایوان ها و طاق نماهای زیبا که دارای تزئینات و رنگ های الوان بودند، کاملاً در حوض منعکس شود که نمونه آن را در مسجد امام خمینی اصفهان می بینیم. هنگامی که این آیینه کاذب با موج کوچکی شکسته می شود، انسان متفکر و عارف به چشم دل می بیند که هیچ چیز جز ذات اقدس پروردگار پایدار نیست. بنابراین حوض علاوه برکارکردی که برای وضو ساختن دارد، نمادی تزئینی نیز به شمار می رود.

در برخی مناطق همچون مسجد عتیق شیراز، برروی حوض سکو یا تخت گاهی ساخته اند که پایه های آن در حوض است. در بالای این سکو که به آن خدای خانه گویند، مؤمنین دور از مردم عادی به تلاوت قرآن مجید می پرداختند. رواق ها، فضاهای سر پوشیده ستون دار اطراف صحن و حیاط مسجد هستند که معمولاً در پشت آنها دیوارهای انتهای مسجد قرار دارند. در تاریک خانه دامغان شاهد این رواق ها هستیم. رواقها بیشتر در کشورهای اسلامی حوزه مدیترانه هند و پاکستان به کار رفته اند.

ایوانهای مساجد ایران

ایوان بدون تردید زیباترین و عالی ترین ایوان ها در مساجد و بناهای اسلامی ایران مشاهده می شود. ایوان های مساجد ایران از نظر ارتفاع و تناسبات فنی و عناصر تزئینی در بین سایر بناها و مساجد اسلامی کشورهای جهان، نمونه و منحصر به فرد هستند. هر ایوانی زیبایی خاص مجموعه خود را دارد. ایوان های ایرانی اغلب بلند و متناسب با بنا ساخته شده اند. به علاوه وجود طاق نماهای بسیار جالب و متنوع در اطراف ایوان ها، آنها را از خشکی و تجرد خارج کرده وحالت موزونی به آنها داده است.

سقف ایوان ها که از نظر شکل و فرم مانند نیم کره و نیم گنبد است، با انواع عناصر تزئینی مانند مقرنس، آجرکاری، گچ بری، آیینه کاری و نقاشی مزین شده است و در هر بنایی به تناسب اهمیت آن، این تزئینات بیشتر و کامل تر و زیباتر شده اند. ایوان های ورودی مسجد جامع یزد، مسجد شیخ لطف الله و مدرسه چهار باغ اینگونه اند. سقف ایوان هایی که عمیق هستند، مانند ایوان یا صفه درویش در مسجد جامع اصفهان به صورت گهواره ای ناوی و یا طاق آهنگ است. در اطراف کلید ایوانها، طاق نماها به کمک ایوان ها آمده و زیبایی آنها را کامل کرده اند و آنها را از تجرید و تکبنایی که شکل مناسبی نبوده، بیرون آورده اند. این طاق نماها به صورت مربع مستطیل اند و به صورت قالببندی در بیشتر ایوان ها جای گرفته اند.

مناره ها

مناره ها بناهایی در قالب برج بلند و باریک هستند که معمولاً در کنار مسجد و بقاع متبرکه برای گفتن اذان ساخته می شوند. در گذشته مناره ها نقش میل راهنما را در کنار جاده ها و ابتدای شهرها و در کنار مساجد، کاروان سراها، مدارس و مهمان پذیرها ایفا کرده اند. این بناها به دلیل روشن کردن چراغ و یا آتش بر فراز آنها برای راهنمایی مسافرانی که شب هنگام از راه های دور به طرف شهر می آمدند به مناره یا محل نور معروف شدند و برخی منابع به آن میل هم گفته اند. کلمه منار یا مناره به معنای جای نور و آتش است و در فرهنگ های لغت نیز همین معنا به کار برده شده است.

در دوره اسلامی ساخت مناره ها در کنار مسجد یا مقابر متداول شد اما اولین مناره را متعلق به قرن سوم هجری می دانند که در شهرستان قم واقع است. مناره ها ابتدا منفرد بودند و مصالح آنها از خشت بود. بعدها با آجر همراه با تزئینات آجری و کتیبه ساخته شد، مانند منار مسجد علی در اصفهان و منار تاریک خانه دامغان. در همین زمان نیز مناره های زوجی به ویژه در دو طرف ایوان های گنبد دار متداول گردید که در این حالت به آن گلدسته نیز گفته می شود. مناره ها به طور کلی به دو دسته تقسیم می شوند‍:

میل یا مناره های راهنما

میل یا مناره های راهنما مناره ها یا گلدسته هایی که برای گفتن اذان و خبررسانی کاربرد داشته و دارند. از این رو در دوران اسلامی نام «مأذنه» نیز به خود گرفتند که قبل از وجود بلندگو، بالای آنها اذان می گفته اند. هر گلدسته یا مأذنه شامل قسمت های زیر است: ١. پایه ٢. بدنه یا ساقه ٣. محل گفتن اذان(مؤذنه) ٤. تاج یا کلاهک تا قبل از صفویه مصالح بیشتر گلدسته ها از آجر بود. ولی از این دوره ساقه گلدسته ها یکپارچه از جنس کاشی فیروزهای بود که در متن آن حروف معقلی(حروف بنایی) و زردرنگ به کار برده می شد.

گنبدها

گنبدها نیز یکی از علائم معماری اسلامی هستند که متنوع ترین آنها در ایران به کار گرفته شده اند. این گنبدها از خشت خام با اندود کاه گل یا آجر و سنگ در سرتاسر ایران اسلامی خودنمایی می کنند. انتخاب رنگ آبی که رنگی است آرام بخش و متعادل و روحانی، برای خود مزیتی است برای گنبدهای ایرانی، هنگامی که از بلندای شهر یا روستایی منظره آن را مشاهده میک نیم. گنبدها همانند نگین فیروزهای در میان بافته ای شهری و روستایی می درخشند. گنبدهای ایرانی صرف نظر از نوع فن و تکنیکی که در ساخت آنها به کار رفته است به دو دسته رک و نار تقسیم می شوند. نار مثل گنبد مسجد امام خمینی و گنبد میرزا رفعیا در اصفهان. گنبدهای رک نیز به سه دسته تقسیم می شوند:

گنبدهای هرمی

مانند گنبد ابولؤلؤ در کاشان و گنبد خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز

–گنبدهای مخروطی، مانند میل رادکان در قوچان

–گنبدهای اور چین(پله پله ای) مانند مقبره دانیال نبی در شوش

بعضی از گنبدها نیز نار و رک هستند. تیزه گنبد، رک و در پایه به صورت قوس و نار در میآید. گنبد بیشتر مقابری که متعلق به سرداران ایران است، مخروطی شکل و گنبد امامزاده ها تقریباً همگی هرمی شکل و نار هستند. گنبدهایی که از خارج بنا مشاهده می شوند، پوسته بیرونی بنای گنبد است که به آن اصطلاحاً خود گویند. ولی گنبد دیگری در زیر گنبد خارجی وجود دارد که آن را از داخل مشاهده می کنیم و به آن اصطلاحاً آه یانه می گویند. بنابراین گنبدهای بناها شامل دو پوسته خود و آهیانه می باشند. شبستان ها نیز فضاهای سرپوشیده و دارای ستون های یک شکل و موازیاند که از یک طرف به صحن مسجد راه دارند. هر مسجد دارای شبستان است. این شبستانها ممکن است در چهار طرف مسجد یا دو طرف آن و احیاناً یک شبستان در جنوب مسجد و طرف قبله ایجاد شده باشد. این موضوع بستگی به تعداد نمازگزاران و اهمیت و اعتبار مسجد دارد. تقریباً بیشتر مساجد اسلامی دارای سقف های قوسی شکل با انواع تزئینات و کاربندی و رسمی بناهای ساده و متنوع اند. این قوس ها که در مساجد ایرانی به صورت عرق چین ظاهر شده اند، جلوه ای خاص دارند. تزئینات آجرکاری و یا کاشی کاری متنوع آنها بر زیبایی این شبستان ها افزوده است.

محراب

محراب نشان دهنده قبله مسلمین و در واقع نقطه عطف مسجد است. زیرا فلسفه ایجاد مسجد علاوه بر ابعاد سیاسی، اجتماعی و اقتصادی آن، ادای فریضه واجب نماز است که هر مسلمان ملزم به اجرای آن است. محراب ها در فرورفتگی قسمتی از دیوار قبله و از ساده ترین وجه تا پرنقش و نگارترین شکل ساخته می شوند. این امر بستگی به نوع و اهمیت مساجد و موقعیت آنها دارد. محراب های کاشی کاری ایران با تناسبات و به کارگیری کاشی های الوان معرق و یک تکه، از نمونه های بسیار عالی در ایران و جهان هستند. مانند محراب زیبای مینایی در موزه اسلامی ایران و محراب زیبای مسجد میرعماد کاشان در موزه مترو پولین کاشان.

منابع:

١. پرایس، کریستین، تاریخ هنر اسلامی، ترجمه مسعود رجب نیا، انتشارات امیرکبیر،چاپ دوم، تهران.

٢. تقدسی نیا، خسرو، ١٣٤٧، مسجدها، موسسه انتشاراتی ائمه، ص ١٤٢.

٣. جانسون، ه، ١٣٦٨، تاریخ هنر، ترجمه پرویزمرزبان، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی، تهران.

٤. جوادی، آسیه، ١٣٦٣، معماریایران(مجموعه مقالات)، ٢ جلد، تهران.

٥. فتح ا…یف، ش.س، ١٣٧٥، گونه شناسی معماری مساجد در جمهوری آذربایجان، ترجمه لیلا ربن رشه، دفتر پژوهش های فرهنگی، چاپ صهبا، تهران.

٦. ماهنامه دینی، فرهنگی، اجتماعی مسجد، ١٣٨٦، شماره ١١٨، چاپ طرح ونقش، تهران.

٧. یوسف کیانی، محمد یوسف، ١٣٨١، تاریخ معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، چاپ چهارم، تهران.

کلمات کلیدی:

گنبد فلزی و گلدسته فلزی

ساخت انواع گنبد و گلدسته

گنبد و گلدسته سازی لطیفی